الدروس الشرعیة فی فقه الامامیةالدروس الشرعیة فی فقه الامامیة مؤلف شمس الدین ابو عبدالله محمد بن محمد بن حامد بن مکی جزینی عاملی، معروف به شهید اول (م ۷۸۶ ق). ۱ - معرفی کتاباین کتاب فقهی از دقیق ترین و مشهورترین کتب شهید اول می باشد و دارای نظم و ترتیبی ابتکاری است که پیشتر سابقه نداشت. در این کتاب عناوین جدیدی مثل المزار، الحسبه، المحارب، القسمه، المشترکات، الربا، تزاحم الحقوق اضافه شده است. همچنین آرا و دیدگاههای بیشتر فقهایی که کتب آنها به ما نرسیده است، مانند ابن جنید، جعفی، عمانی و دیگران در آن نقل شده است. لازم به ذکر است که شهید موفق به اتمام کتاب الدروس نشده و قبل از اتمام به شهادت رسید. موضوعات مورد بحث در این اثر از کتاب طهارت تا رهن را شامل می شود. ۲ - ارزش و اعتبارکتاب الدروس الشرعیة یکی از آثار گرانقدر بجای مانده از شهید اول «قده» می‌باشد. این کتاب از زمان نگارش مورد توجه فقهای عظام واقع شده و حواشی و شروح متعددی همچون مشارق الشموس از علامه ملا حسین خوانساری (م ۱۰۹۹ ق)، حاشیۀ محقق کرکی (م ۹۴۰ ق)، شرح حاج محمد حسن کبه (م ۱۳۳۶ ق) بر آن نوشته شده است. ۲.۱ - منبع بحار الانواراین کتاب از منابع بحار الانوار بوده و در موارد نادری در وسائل الشیعة و مستدرک الوسائل به آن استناد شده است. این کتاب که پس از کتاب‌های ذکری الشیعة و البیان تالیف شده از دقیق‌ترین و مشهورترین کتب مؤلف می‌باشد و در قسمت عبادات آن از الذکری مطالبی را نقل نموده است. وی در خطبۀ کتاب می‌نویسد: فلما انتهت النوبة الینا اجبنا ان ننسج علی منوالهم و نقتدی بهم فی اقوالهم و افعالهم، فکتبنا فی ذلک ما تیسر من الذکری و البیان و عززناهما بهذا المختصر للتبیان. ۲.۲ - عدم تکمیل مباحث کتاباز آنجایی که شهید اول این کتاب را در اواخر عمر شریفش تالیف نموده موفق به تکمیل مباحث آن نشده و ابواب فقهی را از کتاب طهارت تا پایان کتاب رهن در این کتاب جمع آوری نموده است به همین علت بعدها سید جعفر بن احمد بن ملحوس حسینی حلی، کتابی را بنام تکملة الدروس به منظور تکمیل مباحث آن تالیف نموده است که در صفحۀ ۸۴، ناشرین کتاب وعده داده‌اند که در چاپ موجود کتاب به آن ضمیمه شود اما این مهم انجام نگرفته است. کتاب الدروس در بین آثار مؤلف دارای ترتیب و نظم جدیدی است که قبل از آن در هیچ کدام از آثار بجای مانده از فقها دیده نمی‌شود و عناوین جدیدی همچون المزار، الحسبة، المحارب، القسمة، المشترکات، تزاحم الحقوق و مباحث کتاب اضافه نموده است. وی در این کتاب بر خلاف دیگر آثارش همچون اللمعة الدمشقیة که دارای متن ادبی مختصر و پیچیده‌ای است از صنایع بدیع و نظائر آن استفاده ننموده و با متنی روان فتاوا و نظریات فقهی قبل از خود را در این کتاب جمع آوری نموده است. ۲.۳ - فقه فتوایی و استدلالیاین کتاب را شاید بتوان مجموعه‌ای از فقه فتوایی و استدلالی دانست که مباحث استدلالی آن به صورت بسیار مختصر با ذکر اسامی بزرگان و نظریات آنان و روایات معصومین علیهم‌السّلام طرح و بررسی شده است. وی در مورد ابتکارات و مطالب گرانقدر موجود کتاب در جلد اول صفحۀ ۱۰۵ می‌نویسد: قد اتینا بحمد الله فی هذا المختصر ما لم یجتمع فی غیره من المطولات. صاحب الذریعة دربارۀ ارزش علمی و جایگاه این کتاب در ادوار فقهی شیعه می‌نویسد: هو من اجل کتب الفقه عند الشیعة الامامیة، و قد تلقاه اکابر العلماء و اعاظم الفقهاء بالقبول و الاحسان و اصبح مرجعا لهم منذ عصر مؤلفه الی هذه الاواخر، و لیس ادل علی ذلک من استنساخ بعض الفحول و الابطال له للاستفادة منه. و در اعیان الشیعة جلد ۱۰، صفحۀ ۵۹ به نقل از المستدرک الوسائل آمده است: الدروس التی جمعت علی صغر حجمها ما لم یوجد فی المطولات. [۱]
اعیان الشیعة، سید محسن امین، ج۱۰، ص۵۹.
۳ - تاریخ تالیفآنچنان که در الذریعة به نقل از ریاض المسائل آمده است، قسمت اول الدروس یعنی قسمت عبادات از سال ۷۸۰ ق آغاز و در سال ۷۸۴ ق پایان یافته است. هم چنین در اجازۀ شهید به ابن خازن در سال ۷۸۴ ق در مورد این کتاب آمده است: و من ذلک کتاب الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة خرج منه نصفه فی مجلد، بنابراین، این کتاب بین سال‌های ۷۸۰ تا ۷۸۶ ق تالیف شده است و مؤلف به سبب شهادتش موفق به اتمام کتاب نشده است. ۴ - تاریخ انتشاراولین چاپ کتاب در سال ۱۲۶۹ ق در تهران بوده است. جلد اول کتاب موجود در سال ۱۴۱۲ ق و جلد دوم در سال ۱۴۱۴ ق توسط مؤسسۀ نشر اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین در قم چاپ شده است. از تاریخ انتشار جلد سوم اطلاعی در دست نیست. گروه محققین کتاب، آقایان شیخ علی دباغ، شیخ کامل سنجری و سید علی طباطبایی می‌باشند. ۵ - نسخههادر الذریعة در دو جا یعنی جلد ۸، ۱۴۵ و جلد ۱۳، ۲۴۲ به ۶ نسخه اشاره شده است که عبارتند از: ۱- نسخه‌ای به خط شیخ حسن بن موسی بن صالح سکیکی، مربوط به سال ۸۰۳ ق که در نجف اشرف وقف شده است، این نسخه قدیم‌ترین نسخۀ خطی و نزدیکترین نسخه به عصر مؤلف می‌باشد. ۲- نسخۀ کتابخانۀ صدر، مربوط به سال ۸۵۰ ق، و به خط شیخ ابراهیم کفعمی. ۳- نسخۀ کتابخانۀ فخر الدین، مربوط به سال ۸۵۶ ق، و به خط شیخ ابراهیم کفعمی. ۴- نسخۀ کتابخانۀ شیخ مشکور، مربوط به سال ۸۵۴ ق، و به خط شیخ طعمة بن احمد حائری. ۵- نسخۀ کتابخانۀ شوشتری‌ها، مربوط به سال ۱۰۲۶ ق، و به خط سید حسین بن حسن عسگری کربلایی. ۶- نسخه‌ای به خط حسین بن نور الدین سبزواری، مربوط به سال ۸۷۲ ق. صاحب الذریعة در مورد نسخه‌های شمارۀ ۱، ۶ در جلد ۱۳ صفحۀ ۲۴۲ می‌نویسد: هذه النسخة و نسخة السکیکی من نفائس مخطوطات اصحابنا التی لم تذهب الی مکتبات اوربا یستخرج من الاجازتین اللتین علیهما عدة تراجم العلماء منسیین لا ذکر لهم فی‌ای کتاب. در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه (صفحۀ ۱۳۶) به ۱۰ نسخۀ خطی اشاره شده است که قدیم‌ترین نسخه‌های آن متعلق به کتابخانۀ مجلس سنای سابق، مربوط به سال ۷۸۵ ق، و کتابخانۀ دانشگاه الهیات مربوط به سال ۷۹۸ ق می‌باشد. ۶ - نسخه‌های معتبردر چاپ کتاب موجود از ۵ نسخه استفاده شده که عبارتند از: ۱- تصویر نسخه‌ای که متعلق به کتابخانۀ ملک است، مربوط به سال ۹۰۰، و به خط رشید الدین محمد بن صفی الدین محمد زواره‌ای. این نسخه، اصل در تصحیح کتاب بوده است. ۲- تصویر نسخه‌ای دیگر از کتابخانۀ ملک، مربوط به سال ۸۳۸ ق، که با رمز (م) مشخص شده است. ۳- تصویر نسخه‌ای از کتابخانۀ امام رضا در مشهد مقدس، مربوط به سال ۸۲۲ ق، که با رمز (ق) مشخص شده است. ۴- نسخۀ چاپ سنگی قدیمی، که با عنایت آیة الله سید موسی زنجانی چاپ شده است. این نسخه با نسخه‌های خطی معتبری مقابله شده است و با رمز (ز) مشخص شده است. ۵- نسخۀ چاپی تصحیح شده سید حجت لاجوردی که به گروه تحقیق هدیه شده است تا در تصحیح کتاب موجود مورد استفاده قرار گیرد. قابل ذکر است که از نسخۀ اول و نسخۀ چهارم در بعضی موارد احیانا به صورت تلفیقی در تصحیح کتاب استفاده شده است. ۷ - مطالبشهید اول در این کتاب بر خلاف کتاب‌های متعارف فقهی که در ۴ قسمت کلی عبادات، عقود، ایقاعات و احکام مباحثی را دسته بندی نموده‌اند، به طرح عناوین جدید و ابتکاراتی نظیر مزار، حسبه، وصایة، تزاحم، حقوق مبادرت نموده است. از طرف دیگر کتاب قضاء و شهادات که در قسمت احکام مطرح می‌شده، در کنار مباحثی همچون عتق، وقف و دیگر مباحث ایقاعات ذکر نموده و تقسیم بندی متداول را رعایت ننموده است. مباحث مطرح شده در کتاب، از کتاب طهارت تا پایان کتاب رهن در ۳ مجلد چاپ شده است. هر کتاب فقهی با عناوین درس تقسیم بندی شده و در مجموع مباحث کل کتاب به ۲۸۲ درس تقسیم شده است. در جلد اول کتاب‌های طهارت، صلاة، زکاة، صدقه، خمس، صوم، اعتکاف، حج مطرح شده‌اند. در جلد دوم کتاب‌های مزار، جهاد، حسبه، مرتد، محارب، قضاء، دعوی، قسمة، شهادات، نذر و عهد، یمین، کفارات، عتق، ام ولد، مدبر، مکاتب، وقف، هبه، وصیة، وصایة، میراث، صید، تزکیه. در جلد سوم کتاب‌های اطعمه و اشربه، احیاء موات، مشترکات، لقطه، جعاله، غصب، اقرار، مکاسب، بیع، سلف و سلم، خیار، ربا، دین، صلح، تزاحم حقوق، شفعه، رهن. ۸ - حواشی و شروحبه دلیل اهمیت کتاب الدروس در جهان فقه و فقاهت علمای بزرگی به آن توجه خاصی مبذول داشته و حواشی و شروح متعددی بر آن نوشته شده است که در الذریعة ج۸، ۱۴۵، ۱۴۶، ج۱۳، ۲۴۳، ۲۴۴، به آنها اشاره شده است. آقا بزرگ تهرانی در الذریعة ج۱۳، ۲۴۳ در مورد حواشی و شروح آن می‌نویسد: و لاهمیة هذا الکتاب و جلالته عند العلماء عمدوا الی شرحه و له شروح کثیرة نذکر منها ما وقفنا علیه: ۱- شرح میرزا عیسی بن محمد صالح (م ۱۰۷۳ ق)، پدر میرزا عبدالله افندی صاحب ریاض العلماء. ۲- مشارق الشموس تالیف علامه ملا حسین بن محمد خوانساری (م ۱۰۹۹ ق). ۳- شرح شیخ جواد کاظمی شاگرد شیخ بهایی، معروف به فاضل جواد (م ۱۰۶۵ ق). ۴- شرح میرزا مهدی بن هدایة الله مشهدی شهیدی (م ۱۲۱۸ ق). ۵- تتمیم مشارق الشموس تالیف آقا رضی الدین محمد بن حسین خوانساری (م حدود ۱۱۲۵ ق). ۶- احیاء النفوس فی شرح الدروس تالیف سید محمد علی بن محمد عاملی اصفهانی (م ۱۲۷۴ ق) [۶]
اعیان الشیعة، سید محسن امین، ج۱۰، ص۶.
۷- شرح موسوم به عروة الوثقی. ۸- شرح کتاب حج از شیخ جواد بن تقی ملا کتاب نجفی. ۹- شرح کتاب حج از حاج محمد حسن کبه (م ۱۳۳۶ ق). ۱۰- انارة الطروس تالیف محمد بن محمد باقر مختاری نائینی (م حدود ۱۱۴۰ ق). ۱۱- مشکاة الانوار الحسینیة تالیف محمد ابراهیم بن علی حائری قزوینی (زنده در ۱۲۲۹ ق). علاوه بر شروح مذکور، حواشی نیز بر دروس زده شده که عبارتند از: ۱- حاشیۀ محقق کرکی (م ۹۴۰ ق) (الذریعة ۶، ۸۵، اعیان الشیعة ۸، ۲۱۰). ۲- التعلیقات تالیف شیخ عز الدین حسن بن حسین جزائری (زنده در ۸۴۹ ق)، معروف به ابن مطر جزائری ۹ - ویژگیهااز آنجایی که این کتاب پس از الذکری، البیان، و القواعد و الفوائد تالیف شده است دارای ارزش و اعتبار علمی خاصی است و فقهای بعد از مؤلف در آثار علمی خود مکررا به آن استناد نموده‌اند و در بحار الانوار بیش از صد مورد به آن استناد شده است. از ویژگی‌های کتاب‌های شهید، بخصوص «غایة المراد» و «الدروس» نقل نظریات بزرگانی همچون الجعفی، ابن جنید، ابن طاوس در البشری می‌باشد که در سایر کتب فقهی قبل از وی دیده نمی‌شود. ۹.۱ - نقل بزرگانوی در این کتاب اقوال و نظریات اکثر بزرگان فقهای قبل از خود را نقل نموده و بخصوص به نظریات شیخ طوسی، ابن ادریس، ابن جنید، علامۀ حلی، ابو الصلاح حلبی، سید مرتضی، شیخ مفید و شیخ صدوق بسیار استناد شده است. در این کتاب علاوه بر مباحث فقهی بعضی از مسائل تاریخی صدر اسلام ذکر شده که در بحار الانوار، اعیان الشیعة، و سایر کتب تراجم مورد استناد واقع شده است، به عنوان نمونه [۱۱]
اعیان الشیعة، سید محسن امین، ج۱، ص۳۱۹.
[۱۲]
اعیان الشیعة، سید محسن امین، ج۲، ص۱۴۲.
۱۰ - اسامی کنایهدر کتاب الدروس اسامی زیادی به رمز و کنایه ذکر شده‌اند که برای استفادۀ بیشتر خوانندگان بر آنها اشاره می‌شود: ۱- ابنا بابویه ۲- حلبی: ابو الصلاح حلبی ۳- التقی: ابو الصلاح حلبی ۴- الشیخان: شیخ طوسی و شیخ مفید ۵- الحلیون: ابن ادریس، علامۀ حلی، محقق حلی ۶- الفاضل: علامۀ حلی ۷- الفاضلان: محقق حلی، علامۀ حلی ۸- القاضی: ابن البراج ۹- کتابی الاخبار: التهذیب، الاستبصار ۱۰- الشامیون الثلاثة: ابو الصلاح، ابن البراج، ابن زهرة ۱۱ - وضعیت نشراین کتاب در سه جلد به زبان عربی، به همت انتشارات مؤسسه نشر اسلامی، در سال ۱۴۱۲ ق چاپ و منتشر شده است. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعنرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. سایت اندیشه قم رده‌های این صفحه : کتب فقهی شیعه
|